Pada 6 Mac 2020 – Institut Penyelidikan Matematik (INSPEM) menyambut International Day of Mathematics (IDM) dengan penuh simbolik. Selaras dengan pengisytiharan 14 Mac setiap tahun sebagai IDM oleh UNESCO. INSPEM menyambutnya dengan menganjurkan Seminar Khas Etnomatematik di Bilik Seminar al-Farabi, INSPEM. Penganjuran ini juga telah didaftarkan di dalam laman sesawang The International Day of Mathematics. Seminar ini dianjurkan dengan menjemput YBhg. Prof. Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain dari Pusat Dialog Peradaban, Universiti Malaya. Beliau merupakan anak Melayu pertama memperolehi ijazah PhD dalam bidang metematik. Beliau dikurniakan ijazah PhD pada tahun 1974 bertajuk The Formulation of Quantum Action Principle via Gateaux Variation oleh La Trobe University, Melbourne, Australia.

Gambar 1 Logo International Day of Mathematics

Prof. Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain telah membentangkan seminar yang bertajuk Nyayasastera, Hetuwidya dan Mantik dalam bahasa Melayu mendahului Logic dalam bahasa Inggeris terutamanya sehingga abad ke-18M. Dalam pembentangan tersebut, beliau cuba membuktikan bahawa cabang ilmu mantik (logik) telah lama wujud dalam bahasa Melayu dan mendahului ilmu logik yang digunakan dalam bahasa Inggeris. Pada permulaannya, Prof. Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain menjelaskan mengenai sumber ilmu itu yang boleh dikaji melalui aksara kuno bahasa Melayu. Beliau menyatakan bahasa Melayu mempunyai 3 set aksara kuno yang pernah digunakan oleh masyarakat Malayonesia. Set aksara tersebut ialah huruf rencong (sejak abad ke-3M), huruf Palawa (mulai abad ke-4M) dan kemudiannya tulisan jawi (mula akhir abad ke-13M).

Prof. Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain membuktikan bahawa terdapat perkataan / istilah asas yang ditemui dalam prasasti lama berbahasa Melayu yang mempunyai nilai mantik dan pengkuantiti. Sebagai contoh, istilah seperti nyanyasastera (nyanya=adil; sastera=penulisan, ilmu) dan hetuwidya (hetu=maka, kerana, oleh sebab itu; widya=ilmu) dijumpai daripada prasasti bahasa Melayu abad ke-7M hingga abad ke-10M, manakala karya-karya mantik dalam bahasa Arab-Melayu tertua dijumpai seawal abad ke-16M. Jumpaan ini menunjukkan bahawa istilah atau karya dalam ilmu mantik di Malayonesia ini telah mendahului bidang logik yang diperkenalkan oleh barat, yang lebih popular dikenali sebagai logik Aristotle.

Gambar 2 Prof Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain sedang menyampaikan seminar

Menurut Prof. Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain, istilah asas utama nyanyasastera / hetuwidya / takka yang kini lebih dikenali sebagai mantik atau logik mengaplikasikan kata sendi seperti DAN, ATAU dan JIKA. Manakala istilah andaian / premis / sebab / penyebab pada masa sekarang menggunakan istilah MAKA. Untuk mengetengahkan konsep kuantiti, kata pengkuantiti yang digunakan pada masa sekarang adalah seperti SETIAP, SEMUA, SETENGAH, BARANG / SEBARANG. Bagi membincangkan kewujudan sesuatu elemen kata pewujud seperti ADA / WUJUD / UJUD digunakan. Seterusnya, untuk menafikan sesuatu hujah, kata penafian yang digunakan pada masa sekarang adalah TIDAK /TAK /BUKAN.

Jadual 1 menunjukkan beberapa jumpaan istilah asas mantik yang didapati pada prasasti berbahasa Melayu;

Jadual 1: Senarai Istilah Mantik Melayu moden, Melayu kuno dan Inggeris

Sila rujuk kepada baris terakhir dalam Jadual 1. Prof. Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain menjelaskan bahawa perkataan bahasa Melayu yang menggunakan awalan a-/an- adalah penafian kepada perkataan asal. Antara contoh yang terdapat dalam bahasa Melayu moden ialah; aniaya (tidak adil, menyeksa) lawan nyaya (adil), apeduli (tiada perhatian) lawan peduli (perhatian), ajara (tidak tua) lawan jara (tua), agama (teratur) lawan gama (tidak teratur), aduka (gembira) lawan duka (sedih), dan sebagainya lagi. Prof Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain juga memperkaya bahasa Melayu moden dengan memperkenalkan perkataan aberkala. Istilah ini membawa maksud tidak berkala; suatu terma yang sering diguna dalam pengajian matematik zaman moden ini yang terjemahannya dalam bahasa Inggerisnya adalah aperiodical.

Gambar 3 Prasasti Kedukan Bukit, 638M

Daripada etimologi bahasa yang dibentangkan ini, ianya menunjukkan istilah mantik yang terbit dalam bahasa Melayu kuno ini digunakan lebih awal daripada istilah mantik yang digunakan dalam bahasa Inggeris. Dapatan yang dikemukakan oleh Prof. Emeritus Dr. Shaharir Mohd Zain ini telah membuka ruang bagi pengkaji meneruskan kajian mengenai etnomatematik dan bahasa serta seterusnya dapat menambahkan lagi korpus dalam ilmu matematik. Kajian mengenai bidang keilmuan yang wujud dalam bahasa Melayu kuno ini masih lagi boleh dikembangkan oleh pengkaji sekarang.

Gambar 4 Majlis penyampaian cenderamata kepada penceramah

Gambar 5 Sesi bergambar bersama peserta Seminar Khas Etnomatematik

Sambutan International Day of Mathematics pada 14 Mac setiap tahun akan menjadi salah satu tarikan dan sumber promosi dalam menggalakkan masyarakat meminati matematik. Pada tahun 2020, penganjuran IDM oleh INSPEM telah memperkenalkan bidang etnomatematik yang merupakan salah satu cabang bidang matematik yang dipelopori oleh INSPEM. Bidang etnomatematik boleh menjadi asbab kepada meningkatnya motivasi masyarakat untuk mendalami ilmu matematik. INSPEM akan terus menggunakan platform IDM untuk mempromosi serta membudayakan ilmu matematik dikalangan ahli masyarakat agar objektif INSPEM untuk menjadi penggerak masyarakat berbudaya analitis holistik akan tercapai.

Tarikh Input: 18/04/2020 | Kemaskini: 02/03/2021 | noorizzati